Wsie, a także miasta, były własnością panujących książąt bądź królów, własnością szlachecką lub duchowną. 

Wsie kościelne

W naszym regionie własność kościelną reprezentowały przede wszystkim dobra cystersów sulejowskich i dobra biskupstwa włocławskiego. Do tego ostatniego należał klucz wolborski, którego część znajdowała się w powiecie opoczyńskim (Smardzewice, Brzustów, Sługocice, Ciebłowice, Twarda, Zarzęcin). Zdecydowanie większa część majętności klucza wolborskiego położona była na lewym brzegu Pilicy, obejmując między innymi Nagórzyce i Wiaderno. Ośrodkiem zarządu tego klucza gospodarczego dóbr biskupów włocławskich był Wolbórz, siedziba kasztelanii, wymieniony po raz pierwszy w 1065 r., kiedy to Bolesław Śmiały dla klasztoru Benedyktynów w Mogilnie naznacza z miasta Wolborza 4 grzywny rocznej daniny.

W roku 1148 należał już Wolbórz do biskupów włocławskich. Osiedle to w XI – XII wieku było miastem przedlokacyjnym, prawo niemieckie otrzymało w roku 1273. Rozkwit Wolborza w XIV – XVII w. wiąże się z rolą polityczną, jaką pełnił wówczas sąsiedni Piotrków. Podczas zjazdów państwowych, sejmów i synodów, a od 1578 r. posiedzeń trybunału Koronnego w tym mieście, biskupi włocławscy wraz ze swoją świtą zatrzymywali się w Wolborzu na zamku, który stanowił ich letnią rezydencję.

O Smardzewicach i Sługocicach dowiadujemy się z dokumentu z 21 maja 1412 roku dotyczącego ustanowienia granic pomiędzy wsiami kościoła i kapituły włocławskiej: Zarzęcinem, Swolszewicami, Smardzewicami, Sługocicami i Twardą (Szarzanczino, Swodzisevicze, Smarseuicze, Slugoczicze et Twarda) a wsiami Błogie i Trzebiatów (Bloge et Trzebatow), własnością rycerza Dobiesława z Błogiego. Pierwsze wzmianki o Nagórzycach pochodzą z 1363 r., Ciebłowicach z 1389 r., a Smardzewicach z 1399 r.

Wsie królewskie

Własnością monarszą w sąsiedztwie Brzustowa był Inowłódz oraz wsie Dęborzeczka, Dęba i Giełzów, a także Opoczno. 

Inowłódz, z którym losy Brzustowa związane są od XVI do końca XVIII wieku, a także w obecnej dobie, doczekał się wielu publikacji, stąd też dodać można jedynie, że „jest to starożytna wielce osada, stanowiąca od najdawniejszych czasów włość królewską”. Inowłódz miał najprawdopodobniej genezę targową, a jego szczególny charakter wynikał z posiadania ważnej przeprawy rzecznej na Pilicy. Najstarszym źródłem mówiącym o jego początkach jako osady targowej jest tzw. „falsyfikat trzemeszeński” z 1145 r. Na uwagę zasługuje również fakt wybudowania kościółka pod wezwaniem św. Idziego, na wysokim, lewym brzegu Pilicy przez Władysława Hermana pomiędzy 1085 a 1102 rokiem.

Z budową tego kościółka, a także innych, w tym z erekcją miasta i katedry włocławskiej wiąże się następujące podanie. Judyta, żona Władysława Hermana, będąc długi czas niepłodną, za poradą duchowieństwa posłała kosztowne wota Świętemu Idziemu, patronowi niewiast we Francji niedaleko ujścia Rodanu. Za wstawiennictwem tego świętego Judyta powiła 20 sierpnia 1086 r. syna Bolesława (Krzywoustego). W podzięce Bogu za ten cud Władysław Herman wybudował między innymi wspomniany wyżej kościół w Inowłodzu oraz postanowił założyć miasto przy rzece Wiśle, które miało być nazwane od jego imienia Vladislavia, później niewłaściwie nazwane Włocławek. O strategicznym znaczeniu zamku inowłodzkiego dla obrony kraju świadczy fakt, że aktem wydanym 13 stycznia 1393 r. w Piotrkowie król Władysław Jagiełło odkupił drogą zamiany Inowłódz, podarowany przez króla Kazimierza Wielkiego Janowi i Abrahamowi Niemirom.

O Dęborzeczce dowiadujemy się z dokumentu, sporządzonego 12 maja 1390 r. w Wilnie, na mocy którego król Władysław Jagiełło oddaje Warcisławowi z Kraszkowa wieś królewską „Dambowa rzeczka”, z młynem na rzece Krępie, w zastawie sumy 50 grzywien. W Kaliszu, 26 sierpnia 1425 roku, Wojciech syn Adama z Dęborzeczki (Dambarzeczka), kleryk diecezji gnieźnieńskiej, notariusz publiczny sporządza testament zamożnej mieszczanki Kalisza, Piechny Gałowej, zamieszkałej przy ulicy Długiej (Platea Longa).

Jan Długosz wspomina (okres 1440-1470), że wieś królewska Dęba (Dambya) należąca do parafii w Kraśnicy (Cranszniczya), ma 6 łanów kmiecych, z których dziesięcinę odprowadza do kancelarii łęczyckiej, posiada karczmę oraz folwark. Od pola folwarcznego płaci dziesięcinę snopową dla kościoła parafialnego w Inowłodzu.

Giełzów wykazany jest ok. 1511 r. jako wieś królewska należąca do parafii w Inowłodzu. Wieś ta, podobnie jak Książ i kilka innych zniknie z mapy na przełomie XIX i XX w., w związku z zagospodarowaniem lasów Księstwa Łowickiego dla potrzeb łowieckich cara.

Opoczno (Opocza) jako wieś wymienione jest w przywileju Leszka Czarnego, wydanym w 1284 r. dla kolegiaty sandomierskiej. Pierwotnie Opoczno należało do kasztelanii żarnowskiej. Nie znany jest akt fundacyjny miasta, przechował się jednak dokument, w którym Kazimierz Wielki potwierdza w 1365 r. sprzedaż wójtostwa w Opocznie na rzecz Hanka zwanego Kiełbasa - mieszczanina piotrkowskiego; powiada, że miasto zasadzone jest na stu łanach oraz opisuje przywileje i obowiązki mieszczan. Długosz podaje, że Opoczno miasto, należące do diecezji gnieźnieńskiej, stanowiące własność królewską ma kościół parafialny murowany. Wymienia też Stare Opoczno, wieś królewską, w której są łany kmiece, z których opłacana jest dziesięcina snopowa dla prepozyta sandomierskiego.

Wsie szlacheckie

Z Kraśnicy pisali się Kraśniccy herbu Rawicz, którzy w XV w. byli pewnie fundatorami drewnianego kościółka pod wezwaniem św. Andrzeja i św. Wojciecha.

Modrzew zaś należał do Modrzewskich herbu Nieczuja. Na przestrzeni XV-XVI w. obydwie wsie  były własnością Dziaduskich Pietuchów herbu Jelita. W 1419 r. dziedzicem Modrzewia jest Florian z Dziaduszyc, natomiast dziedzicami Kraśnicy są Mikołaj Piotuch Dziaduski z żoną Katarzyną z rodu Drzewickich (1508) oraz Maciej i Tomasz Dziaduscy w 1551).

Podobnie własność szlachecką stanowiły wsie Białobrzegi, Unewel i Wąwał, (Byalobrzegy, Vnyewyel et Vąnwol), z których w 1508 r. rodzina Dąbrowskich (Dambrowsky) płaciła czynszu 19 groszy i 9 denarów. W 1511 r. płacił Unewel do parafii Sławno 3 i pół marki dziesięciny oraz 4 gr. dziesięciny z lnu, a w 1531 r. dziesięcinę pieniężną w wysokości 3 marek. Unewel zasługuje na uwagę, gdyż od drugiej połowy XIX w. aż do 1954 roku będziemy mieć do czynienia z gminą Unewel, do której również należał Brzustów.

Białobrzegi były wsią rodową Białobrzeskich, herbu Abdank. W Księgach sądowych łęczyckich w roku 1405 wymieniono nejakiego Dobiesława z Białobrzeg (Dobeslaus de Balobregy), a w roku 1418 proboszcz z Białobrzeg (plebanum de Byale Brzegdy) co oznacza, że w tym czasie istniała już w tej wsi parafia. Tenże Dobiesław z Białobrzegów wymieniony jest też w 1411 roku jako świadek przy wywodzie szlachectwa. 

Za czasów Długosza dziedzic wsi Szadkowice (Schyothlakowicze) w parafii Sławno, płacił z jednego pola należącego do niego folwarku dziesięcinę snopową dla parafii w Białobrzegach.